باب اول پاره‏اى از بیماریهاى سر

             فصل صداع ‏[1]

صداع دردى است که در سر پیدا مى‏شود که اگر در نیمه‏اى از آن باشد شقیقه (درد نیمه سر)[2] نامیده مى‏شود و سبب نزدیک آن حبس شدن بخارها در مغز است که از بسته شدن مسامات (راههاى خروج) یا زیادى بخارهائى که تا مغز بالا رفته است پیدا مى‏شود. همین‏که این بخارها حبس شد و یا بیش از اندازه حجم پرده‏هاى مغز بود در بهم پیوستگى بین پرده ها و همچنین بین پرده‏ها و استخوانهاى سر و درزهاى آن جدائى مى‏افکند، در این مرض بیمار سنگینى و دردى در سر خود حس مى‏کند، اگر در این هنگام بر سر خود فشار بیاورد، از آنجا که بعض اجزاء که جابجا شده بحال خود برمیگردد احساس راحتى مى‏کند این نوع سردرد یا از سبب‏هاى خارجى است و یا داخلى:

اما سببهاى بیرونى مثل راه رفتن در آفتاب و نزدیک آتش رفتن یا بوئیدن دود و زیاد ماندن در حمام و امثال آن است. و علامتش با توجه باینکه پیش از آن یکى از سببهاى یاد شده در کار بوده است گرمى جلوى سر، خشکى بینى، تشنگى و صدا کردن گوش است و اینکه از خوردن خنک- کننده‏ها بآرامش مى‏گراید، درمانش، قطع سبب و بکار گرفتن خنک‏کننده- هاى موضعى و درونى است چه نوشیدنى باشد و چه مالیدنى. اما بوئیدن کافور و مالیدن گلاب، سرکه، صندل (سپید و لیموئى)، کافور، ضماد قرص‏

دقائق العلاج، ج‏1، ص: 248

مثلث‏[3]، شستن پاها، نوشیدن آب میوه‏هاى ترش، خوردن غذاهاى سرد، شورباى ترش، برنج، ماش و عدس براى آن مفید است.

اما اگر سردرد از سببهاى بیرونى سرد، باشد علامتش با توجه باینکه پیشتر چنین سببى در کار بوده تیرگى حواس، درد جلوى سر و بآرامش گرائیدن آن از بکار بردن گرم‏کننده‏هاى موضعى است. این‏گونه دردسر غالبا با زکام همراه است و درمانش این است که چند قطعه پارچه را در آب گرم نهاده و پیاپى روى سر مریض بگذارند تا مغز گرم شود. گاهى از گذاردن کاسه مسین گرمى بر روى سر بیمار آرام مى‏شود و باید دور سر چیزى پیچیده باشند و گاه این معالجه بسیار مفید است. ریختن آب گرم در حمام و همچنین خوردن غذاهاى گرم نیز سودمند است. اگر سردرد علتى درونى داشته باشد باید بدرمان آن علت پرداخت مثلا اگر علت آن زیادى خون باشد علامتش همان علامات زیادى خون و درد جلوى سر و حوالى پیشانى است و علاجش اگر امتلاء در مغز باشد درمانش فصد قیفال‏[4] یعنى رگ بازو مى‏باشد لیکن اگر امتلاء در بدن باشد درمانش فصد اکحل‏[5] (سیاهرگ میانى بازو) و یا باسلیق‏[6] (سیاهرگ محاذى محور بازو) است. سپس باید به پاکسازى (تصفیه) خون با داروهاى صاف‏کننده خون و همچنین سرد کردن خون (با خوردن داروهاى سرد) پرداخت. بوئیدن تریاک و مالیدن آن به بینى، خوردن گشنیز خشک، آشامیدن شیره عناب و خوردن شورباى عدس مفید است. اگر دردسر شدید باشد حجامت‏[7] در نقره (گودال پس گردن) مفید مى‏باشد.

دقائق العلاج، ج‏1، ص: 249

اگر سردرد از صفراء باشد علامتش همان نشانیهاى چیرگى صفراء است و درد در محل اتصال استخوانهاى پیش و عقب سر جا دارد و درمانش همان است که در نوع اول از غذا و بوکردنیها گفته شد. گذاشتن پارچه کتانى که در دهن الورد یا سرکه یا شیر دختر[8] خیس کرده باشند و همچنین مالیدن روغن بنفشه و نمک بر پنجه پا (قدم) و نوشیدن آب میوه‏هاى ترش سودمند است. در این دو نوع اگر بیمارى طولانى و بپاکسازى مزاج نیاز باشد نقوع مربع، نقوع سنا و نقوع سرد[9] مفید مى‏باشند اگر صداع از بلغم باشد نشانیش همان نشانیهاى غلبه بلغم و سنگینى سر و درد عقب سر است و درمانش غرغره با ایارج فیقراء و پاکسازى با ایارج اشق، حب بلغم، حب قوقایا، حب شب یار و امثال اینها است‏[10]. در روزى که بیمار مسهل خورده چیزى نباید بخورد و در روزهاى بعد نان و مرباى بالنگ و شوربائى که هل و دارچینى و زیره در آن ریخته‏اند باید بخورد. اگر سردرد از سودا باشد نشانیش همان علامات غلبه سودا است و درمان آن مانند درمان بلغم است اما درمان مخصوص آن خوردن حب الشفاء است. اگر دردسر از بخارات معده باشد علامت آن پیروى بیمارى از حالت معده و اعتدال یا بیرون رفتن آن از راه طبیعى است و علاجش پاکسازى معده بوسیله ایارجات است (اگر بر آن خلطى چیره شده باشد)، اگر معده ناتوان شده باشد، آن‏طورى که در باب بعد خواهد آمد باید آن را تقویت کنند در این هنگام خوردن اطریفال صغیر و آملج که در[11]

دقائق العلاج، ج‏1، ص: 250

طباشیر پخته شده باشد براى اشخاص حرارتى و مصطکى براى آنها که مزاجشان سرد است، بسیار مفید مى‏باشد. اما سردردى که با بر آمدن آفتاب پیدا مى‏شود و همراه با بالا آمدن آن بیشتر و همراه با فرورفتن آن کمتر مى‏گردد از گرمى و بخارهاى گرم است و علاجش همان درمان دردسر گرم است. گاه دردسر از زکام پیدا مى‏شود و درمانش درمان زکام است و نیز گاه دردسر، روانى است مانند ترس و خشم یا اندوه و امثال آن و درمانش رفع سبب است مثل تبرید در هنگام خشم همانطور که در دردسر گرم گذشت و بکار بردن بوکردنیهاى شادکننده (مفرح) و سبزیهاى خوش‏بو و چیزهائى که در دردسرهاى بخارى گفتیم. اما در دردسرهاى سوداوى و بلغمى الکسیر صبر، ایارج اشق، تربد معدنى، حب صبر کوچک، حب الصداع و حب العافیة نافعست، براى انواع سردرد روغن بلسان، روغن سداب، طلاى محلول و سفوف (گرد یا پودر) گل سرخ سودمند است. اگر معده هم مؤثر در آن باشد شربت سیب، براى سردرد کهنه و درد نیمه سر شراب السنا، براى درد نیمه سر طرطر زاج و همچنین طلاء (داروى مالیدنى) هفتم و هشتم و طلاء الرأس و قرص راوند اگر با تب همراه باشد، مفیدند. براى درد سر بلغمى قرص سعفه، براى درد سر کهنه قرص مثلث و لودانوم دوازدهم و ماء الحیوة مفرّح ماء الهلیلجین (داروئى مرکبست)، مسهل السهل و مفرح سهل که در شماره صد و چهل و نه ذکر شده و ند چهارم مفید مى‏باشد[12]. اگر سردرد مزمن(Cronique) باشد شیر گاو زرد، آرد گندم و نمک طعام را به نسبت چهل، پنج و دو مخلوط و خمیر کرده و در هنگامى که درد آرامتر شده است سر را با آن ضماد

دقائق العلاج، ج‏1، ص: 251

مى‏کنند. اگر ریشه بادام تلخ را بجوشانند و آن را مخلوط با سرکه و روغن گل سرخ بر پیشانى بمالند سبب آرامش درد سر است. اگر چند قطعه آجر را گداخته کنند و در آبى که سرکه در آن ریخته‏اند بیندازند و سر را در آن بخور دهند نیز براى درد سر مفید است. همچنین است اگر مرّ را بکوبند و آن را در سرکه کهنه خمیر نموده و بر سر ضماد کنند درد سر و درد نیمه سر تسکین مى‏یابد و همچنین خوردن حب افیون هندى‏[13] و حب ایارج نوزدهم و بیستم براى بیشتر درد سرها سودمند است و همچنین است حب تربد کبیر، حب الزاج مسهل و زاج معدنى‏[14] و نیز بآزمایش رسیده که اگر صبر را در آب حل کنند و داخل گوش را بآن بیالایند و در همان حال فتیله‏اى را در آن خیس کرده و در گوش بگذارند در مدت کمى درد سر را آرامش مى‏بخشد و براى درد بالاى سر اگر شکم چند قورباغه را با سوزن سوراخ سوراخ کنند و یکى پس از دیگرى بر روى سر بگذارند تا اینکه قورباغه‏ها باد کنند مفید است. درد سر مزمن را با حب الشفاء، حافظ الصحة و ضماد لودانوم که مرکب از تریاک و زعفران و دارچینى است مى‏توان درمان کرد. همچنین بوئیدن روح النوشادر (آمونیاک) و بخور دادن بینى با شجره ابو مالک و عرطنیسا[15] براى درد نیمه‏

دقائق العلاج، ج‏1، ص: 252

سر مفید است. همچنین است اگر بقدر یک کف دست جو را بکوبند و در زیر ظرفى بگذارند تا آب آن روى خودش تقطیر شود سپس آن را بفشارند و از افشره آن شش مثقال (تقریبا سى گرم) بگیرند و هشتاد سانتى‏گرم اشق و هشتاد سانتى‏گرم جاوشیر (کماشیر) در آن حل کنند و تا یک و نیم گرم از آن را در بینى بچکانند مفید است و اگر از آن سردردى پیدا شود هروقت که باشد آب سرد بر روى سر بریزند. اگر فاروق اللّین بر سر و کف دستها و کف پاها بمالند نیز در بهبودى درد سر مؤثر مى‏باشد. بوئیدن کافور در هنگام دردسرى که از بوئیدن گل سرخ پیدا شده باشد بسیار سودمند مى‏باشد.

براى کسى که مبتلا بصداع مى‏باشد سزاوار است که از نزدیکى همچنین خواب زیاد پرهیز کند مگر آنکه سردرد حاصل از بى‏خوابى باشد[16]

دقائق العلاج ؛ ج‏1 ؛ ص276

                        فصل ناتوانى و ضعف مغز

این بیمارى بیشتر از نزله‏ها و زکامهاى پیاپى و سایر بیماریها، زیاداندیشى، مطالعه زیاد علوم و صنایع و زیادى کارهاى فکرى پیدا مى‏شود. درمان آن با اطریفال‏[1] اصل، اطریفال کبیر، الکسیر دماغ و الکسیر ذو الخاصیة است‏[2] اگر از برودت باشد این بیمارى اغلب با ایارج اشق (اگر از رطوبت باشد) و با ایارج جلابا و ایارج محموده درمان مى‏شود که سبب صافى ذهن نیز مى‏شوند ایارج یابس نیز مغز را تقویت مى‏کند و همچنین تربد الحیوة، تربد مکلس، جوارشن زوفا براى پاکسازى و همچنین انتیمون زجاجى براى این بیماریها سودبخش مى‏باشند و حب الایارج براى پاکسازى رطوبات و حب حلتیت و حب الحنظل، حب الزاج المسهل و شبیارها و حب قوقایا براى امراض سرد مغز و حب الصحه براى اصلاح و حب عرق النساء براى پاکسازى آن مفیدند روغن بسباسه براى آن سودمند است، روغن بلسان و روغن تخم درخت عرعر و روغن قرنفل براى دردهاى سرد مفیدند همچنین روغن کهربا، روغن لؤلؤ، روغن مرجان و روغن گل سرخ براى تقویت مغز مفید است و براى همه بیماریهاى سودائى آن رب خربق و روح الزاج و براى بیماریهاى مرطوبى آن روح الملح با آب مرزنجوش و نیز زاج معدنى (سولفات مضاعف سدیم و پتاسیم) و سفوف انغوزه سودمند است شربت سنا، شربت لیمو و شراب المرسین (شربت مورد) و همچنین بوئیدن بوئیدنى چهل و دوم براى این‏گونه بیماران مفید است، لبن الکبریت و معجون‏

دقائق العلاج، ج‏1، ص: 277

انتیمون براى صفرائیها و معجون المنقّى براى پاک کردن مزاج و همچنین مفرّح اعظم، مفرّح انطاکى و مفرح السهل شماره یک‏صد و چهل و نه این‏گونه بیماران را نیرو مى‏بخشند. براى همه این نوع امراض ملح اللؤلؤ، ملح المرجان، ند[3]، نقوع هشتم، ایارج فیقراء، جوارشن افضلى‏[4] و معجون حافظ العقل مفیدند[5]

فصل تقویت اعصاب‏

این داروها براى محکم کردن و تقویت پیها مفید هستند و براى بیماریهاى عصبى سودبخشند: حب پادزهر معدنى، دهن الحلبوب با جندبیدستر دهن الراهب، دهن الکبریت (براى جراحات عصبى)، دهن اللؤلؤ، بو کردنى قاطون، لبن الکبریت، مرهم زنبور عسل، معجون الزبیب (مویز) و همچنین معجون العصب، ملح اللؤلؤ، ایارج یابس، فیقراء، اطریفال اصل سایر ایارجها و حبوب، شبیارها و اطریفالها (شرح این داروها بعدا خواهد آمد)[6][7]