معارف گیاهى ؛ ج6 ؛ ص394
افتیمون ازرشک(عزرشک):
افتیمون( افیثمون- دواء الجنون- شجر الضبع- سبع الشعر
- سس- ابیتمون- کمون رومى- زیره رومى- سورمور-
شیون- اکاس بیل- داروى دیوانگى)
گیاهى
است پیچنده انگلى از انواع سس، در کتب طب سنتى با نامهاى «آفتیمون»، «آفتیمون»
(الابنیه) و «افیثیمون» [شرح اسماء] آمده است. به فرانسوى آن راCuscute
du thym Cuscute و به انگلیسىDodder گویند.
گیاهى
است از خانوادهConvolvulaceae یاCuscutaceae نام علمى آنCuscuta epithymum Murr . یاCuscuta epithymum (L .) Murr . مىباشد.
کلمه
افتیمون ظاهرا از لغت یونانى آن گرفته شده و این لغت در یونانى به معناى دواء
الجنون مىباشد و این یکى از دهها خواص افتیمون
است که براى بیمارىهاى عصبى و جنون به کار مىرود و در شرح خواص آن خواهد آمد.
مشخصات
افتیمون گیاهى است یکساله که در بهار مى روید
و به گیاهان میزبان خود حمله مىکند و به آنها مىپیچد
و تا اواخر تابستان هم پابهپاى میزبان ضعیف شده،
رشد مىکند و گل و بذر مىدهد. ساقههاى آن به شکل
نخ قرمز رنگ یا قرمز مایل به زرد است. گل آن سرخ
غباردار با ریشکهاى بسیار نازک مانند مو و تخم آن ریز،
مغز آن سرخ مایل به زرد که روى آن را قشر سخت
سیاهى پوشانیده است.
اینگونه
سس در ایران در اطراف تهران در کرج، در دامنههاى البرز در کندوان، پل زنگوله و در
دیلمان در مزارع غلات، در شوش، ازنا، همدان و در اصفهان در شاه کوه انگل روى گیاهLactuca
orientalis ، در فارس در کازرون انگل روىVicia و در بندرعباس انگل روى شنبلیله و گونههاى دیگر آن و در جزیره
هرمز، قشم و در کرمان در کوه جوپار بر روى آرتمیزیاها و در کوه لالهزار روى آویشم
و آزربه دیده مىشود.
معارف گیاهى، ج6، ص: 395
افتیمون علاوه بر گیاهان فوق
به یونجه، سرو کوهى، گیاهان خانواده نیلوفر صحرایى، گیاه شیر پنیر (غالیون)،
بومادران و گیاهان دیگرى نیز حمله مىکند.
گونهاى
از این گیاه به نامC .reflexa Roxb . در هند مورد بررسى
قرار گرفته و به هندى «آکاسبل» گفته مىشود و این همان گونهاى است که در مخزن
الادویه و سایر کتب طب سنتى اغلب به عنوان افتیمون ذکر مىشود، لذا به شرح ترکیبات
شیمیایى آن مىپردازیم.
ترکیبات
شیمیایى
در
آفتیمون گونهC .reflexa مواد کوسکوتالین[1] و کوسکوتین[2] مشخص شده است. در تخمهاى آن
پیگمانهاى آماربلین[3]،
کوسکوتین، یک نوع موم و مقدارى روغن[4] یافت مىشود. بعلاوه همانطور
که قبلا ذکر شد وقتى که این سس به گیاه صندل سفید حمله مىکند، در ترکیبات شیمیایى
آن دى- مانیتول یافت مىشود و در مواردى که روى سایر گیاهان مستقر مىشود وجود
ماده دولسیتول در آن مشخص شده است. در هند از دانههاى این گیاه به عنوان بادشکن و
ضد کرم شکم و از ساقههاى گیاه به عنوان مسهل و در استعمال خارجى براى تسکین خارش
و از دمکرده آن به صورت مایع شستوشوى زخمها و از ساقههاى آن براى رفع اختلالات
صفراوى استفاده مىشود.
خواص-
کاربرد
گیاه
افتیمون طبق نظر حکماى طب سنتى از نظر طبیعت نسبتا گرم و خشک است و از نظر دارویى
بیشتر ساقههاى قرمز نخى شکل و گل آن مصرف مىشود ولى در مواردى از تخم آن نیز
استفاده مىشود. در مورد خواص آن معتقدند که مسهل سودا و بلغم است و ساقههاى آن
به تنهایى و یا مخلوط با بنفشه یا فلفل مصرف مىشود.
براى
بیمارىهاى عصبى، جنون، مالیخولیا، سردرد، کابوس، لقوه، دردهاى مفاصل و سرطان
نتایج خوبى داده شده است، به همین علت در بعضى کتب آن را «دواء الجنون»
معارف گیاهى، ج6، ص: 396
نیز مىنامند. اصولا افتیمون
براى اشخاص پیر و سالمند و همچنین مزاجهاى سوداوى نافع است و براى مزاجهاى گرم
صفراوى خوب نیست. طبق نظر جالینوس حکیم اگر تا یک هفته هر روز 35 گرم ساقههاى نخى
و گلهاى گیاه را در شیر تازه دوشیده شده بخیسانند و با 75 گرم سکنجبین مخلوط کرده
و بخورند براى رفع سردردهاى سوداوى، جنون، مالیخولیا، تشنجهاى امتلائى و خفقان
مؤثر است. طبق نظر شیخ الرئیس ابو على سینا اگر 14 گرم گیاه افتیمون را ساییده با
قدرى عسل و کمى نمک بخورند مسهل خوبى براى سودا و بلغم است و به نظر بغدادى اگر
قدرى سرکه هم به موارد فوق اضافه شود، اثرش بیشتر است.
اگر
40 گرم تخم افتیمون را در کیسه کتانى ریخته و بسته و آن را در 400 گرم سرکه انگور
به مدت یک شب در فضاى آزاد بگذارند که خیس بخورد و روز بعد آن را فشرده و صاف شده
آن را گرم کرده و با 75 گرم شربت بنفشه و 37 گرم شربت ورد و مکرّر (شربت گل سرخ) و
5 گرم روغن بادام شیرین مخلوط نموده و هربار 20- 8 گرم بنوشند، به عنوان مسهل سودا
بسیار مؤثر است. بدون اینکه هیچ عوارض جانبى داشته باشد. شربت فوق براى مالیخولیا،
وسواس سوداوى نیز نافع است. در نسخه دیگرى آمده است که اگر 35 گرم مغز فلوس خیار
شنبر نیز به ترکیب فوق اضافه شود، تأثیر آن بیشتر و مفیدتر است.
باید
توجه شود که در تهیه جوشاندههاى افتیمون اصولا از جوشانیدن زیاد آن باید خوددارى
شود و خیلى کم جوش داده شود زیرا جوش زیاد خاصیت آن را کاهش مىدهد.
نسخه حکیم محمد باقر موسوى حکیمباشى شاه سلیمان صفوى براى شربت ساده افتیمون:
180 گرم
افتیمون سرخ مرغوب را در یک کیسه کتانى کرده در 6 کیلوگرم آب که قبلا جوش آورده
شده بیندازند بگذارند 3- 2 جوش بخورد پس از آن دیک را پایین آورده آنقدر کیسه را
مالش دهند تا عصاره و قدرت دارویى افتیمون کاملا داخل آب شود، بعد کیسه را چلانیده
کنار بگذارند و چهارصد گرم سرکه کهنه انگور و پنج کیلوگرم شکر سرخ داخل آن کرده
بجوشانند تا قوام آید. از این شربت هربار تا 70 گرم بنوشند. براى اشخاصى که
مالیخولیا و وحشت دارند و براى بیمارىهاى سوداوى بسیار نافع است.
دکتر
شلیمر در مورد خواص کشوت به نقل از تحفه مىنویسد که عصاره آن مخلوط با سکنجبین
براى رفع اختلالات صفرا در بیمارى زرد یرقان بسیار مؤثر
معارف گیاهى، ج6، ص: 397
است. تخم آن مدّر و
قاعدهآور است و به صورت ضماد براى کاهش درد مفاصل[5] بسیار مؤثر
است.[6]
[1] ( 1).Cuscutalin
[2] ( 2).Cuscutin
[3] ( 3).Amarbelin
[4] ( 4).Semidrying Oil
[5] ( 1).Arthritis
[6] میر حیدر، حسین، معارف گیاهى، 8جلد، دفتر نشر فرهنگ اسلامى
- تهران، چاپ: هفتم، 1385 ه.ش.